Tư duy biện chứng đã trải qua một quá trình phát triển lâu dài, mà đỉnh cao là sự ra đời và phát triển tư duy biện chứng duy vật – loại hình tư duy có vai trò to lớn đối với hoạt động nhận thức và thực tiễn của con người. Nó giúp chủ thể trang bị một thế giới quan khoa học, chống lại thế giới quan phản khoa học; nhìn nhận sự vật, hiện tượng một cách khách quan, khắc phục những sai lầm của bệnh chủ quan, duy ý chí; xem xét vấn đề một cách toàn diện, khắc phục lối tư duy phiến diện, chiết trung, ngụy biện, chống lại tư tưởng bảo thủ, trì trệ và thái độ định kiến với cái mới; tránh những sự sai lầm, mò mẫm, phỏng đoán thiếu cơ sở khoa học và nguy cơ rơi vào ảo tưởng; có khả năng gắn kết lý luận với thực tiễn; khắc phục bệnh kinh nghiệm và bệnh giáo điều; sáng tạo, nhạy bén trong việc phát hiện, xử lý và giải quyết vấn đề, thích ứng linh hoạt với cái mới.